UNK yeraltı kompleksi ve U‑70: Protvino’daki yarım kalan dev çarpıştırıcı

Generated by DALL·E

Başkentten yaklaşık 130 kilometre uzakta, bir metro çevre hattını andıran ölçekte bir tesis yatıyor. UNK yeraltı kompleksi — yaklaşık beş metre çapında, 21 kilometre boyunca uzanan bir halka. Sovyet biliminin geleceğine sıçrama olarak tasarlanan proje, sonunda ülkenin en esrarengiz, kaderine terk edilmiş girişimlerinden birine dönüştü.

Kadim bir deniz yatağının üzerine kurulan kent

Seçilen nokta Moskova ve Kaluga bölgelerinin sınırında yer alıyor. 1960’larda burada Protvino adlı bilim kenti inşa edildi. Bölge, çoktan yok olmuş bir denizin tortulları üzerinde duruyor — titreşime dayanıklı zeminler; bu da sismik riskten korunması gereken büyük yapılar için burayı ideal kıldı.

Protvino, araştırma odağı ve konforlu bir kent dokusu olarak planlandı. Konutlar özgün projelerle yükseldi, tüm mahallelerin arasından korunmuş orman şeritleri geçti. Kentte okullar, mağazalar ve misafir sanatçıları ağırlayan bir Bilim İnsanları Evi vardı. Dönemin ölçülerine göre fizikçiler için koşullar ayrıcalıklı sayılırdı.

İlk hızlandırıcı nasıl ortaya çıktı

İnşaat 1961’de başladı; eşi görülmemiş bir finansmanla ve bu tür tesislerde tecrübesi olan askerî uzmanların liderliğinde. Böylece U‑70 hızlandırıcısı doğdu — bugün Rusya’daki en güçlü tesis. Kurulum, yaklaşık bir buçuk kilometrelik büyük bir halkadan oluşuyor ve devasa, 20 bin tonluk bir mıknatısın içine yerleştirilmiş. Burada parçacıklar, çarpışmaları incelemek için ışık hızına yakın hızlara çıkarılıyor; araştırmacılar ayrıca radyasyonun elektronik üzerindeki etkilerini test ediyor ve tümöre nokta atışıyla ışın verme teknikleri geliştiriyor.

Çarpıştırıcı neden gerekliydi

Hızlandırıcının mantığı çoğu zaman bir oyuncağı sökmeye benzetilir: bir şeyin nasıl kurulduğunu anlamak için bazen onu parçalamak gerekir. Fizikte parçacıklar çok yüksek enerjilerde çarpıştırılır ve geride kalan “parçalar”, maddenin kalbindeki süreçleri açığa çıkarır. Ancak bu düzeyde araştırma, devasa bir teknoloji ve aynı ölçüde büyük bütçeler ister. Bu yüzden bir sonraki adım olan UNK hızlandırıcı-depolama kompleksi, Sovyetler Birliği’nin son döneminin en büyük inşaat projesi hâline geldi.

Birliğin son halkası

1983’te yeni bir yeraltı tüneli için çalışmalar başladı. Plan, mevcut U‑70’in yanına devasa, 20 kilometrelik bir UNK halkası eklemeyi öngörüyordu. İlerleme ağırdan aldı; 1987’de takvimi hızlandırma kararı verilinceye kadar. Bir yıl sonra, Sovyetler Birliği modern tünel açma makineleri satın aldı ve kazı belirgin biçimde hızlandı. 1989’a gelindiğinde tünellerin büyük bölümü sürülmüştü.

Derken 1990’ların başında proje mali bir krize çarptı. Sahayı korumaya almayı denediler, ancak muhafaza etmenin bedeli bile fazla geldi. Uygun bakım olmadan tünellerin bizzat bölge için riske dönüşebileceği dile getiriliyordu.

Halka kapandı — ama gecikmişti

1994’e gelindiğinde ekipler son kesitleri birleştirerek 21 kilometrelik tüneli fiilen tamamladı. Ancak kaynaklar, maaşlara bile yetmeyecek kadar azalmıştı. Projenin kaderini belirleyen, Rusya’nın Avrupa’daki Büyük Hadron Çarpıştırıcısı’nın inşasına katılma kararı oldu. O andan itibaren UNK’nin ufku belirsizleşti ve tamamlanmasının ekonomik açıdan anlamsız olduğu değerlendirildi.

Bugün geriye ne kaldı

UNK altyapısının bir kısmı sahipsiz duruyor, bir kısmı ise korunuyor. Her yıl su boşaltmak ve alanı güvenli tutmak için ödenek ayrılıyor. Burasını yeniden bir araştırma merkezine dönüştürmekten turistik bir rotaya çevirmeye kadar çeşitli öneriler var; fakat hepsi aynı duvara çarpıyor: maliyet. Tablo, büyük hayallerin yarıda kaldığında nasıl ağırlaştığını hatırlatıyor.

Yine de U‑70 çalışmayı sürdürüyor. Hâlâ dünya ölçeğinde deneylerin yürütüldüğü kayda değer bir araştırma tesisi konumunda.