18:32 24-11-2025

Yarlung Tsangpo: dünyanın en derin kanyonu ve sırları

Изображение сгенерировано нейросетью Dall-e

Yarlung Tsangpo'nun, Brahmaputra'nın Himalayalar'da dünyanın en derin kanyonunu nasıl oyduğunu, Namcha Barwa kıvrımını ve hidroelektrik planlarını keşfedin.

Yüzyıllar boyunca Tibetliler, dünyanın en ücra vadilerinden birine yabancıların girmesine isteksizdi. Yeryüzünün en yüksek sıradağları arasında, daha sonra “nehirlerin Everesti” diye anılacak bir akarsu Himalayalar boyunca kendine yol açtı ve kayaya devasa bir yarık oydu—Yarlung Tsangpo kanyonu.

Bugün bile erişim kısıtlı; yine de bir gerçek net: Tibet Platosu’nun eteklerine gizlenen bu oluşum, yeryüzündeki en derin kara kanyonu. Bölgenin sessiz başkahramanının nehir olduğunu hissetmemek güç.

Üst Vadi’nin kutsal nehri

Yarlung Tsangpo adı kulağa yabancı gelebilir, ancak anlamı çok şey söyler: Üst Vadi’nin Saf Nehri ya da Gökyüzünden Akan Nehir. Güney Asya’nın büyük akarsularından Brahmaputra’nın yukarı çığırı budur. Yaklaşık beş bin metre yüksekte, iki buzlu kolun birleştiği noktada doğar. Oradan Himalayaların kuzey yamaçlarını izler; buzul erimelerini, yaz yağmurlarını ve ince kaya ununu—doğanın zımparasını—toplayarak ilerler; bu ayrıntı ileride önem kazanır.

Dağlarla hesaplaşma

Uzun bir kesitte Brahmaputra, Himalayalara paralel akar; ta ki yedi bin metreye yükselen bir duvarla yüzleşene kadar. Seçenek nettir: dolanmak ya da yarıp geçmek. Nehir ikincisini seçer. Koçbaşı gibi kütleyi deler, rekor kıran kanyonun şekillendiği dar kapılar açar. Sular burada Namcha Barwa’nın etrafında keskin bir dönüş yapar; bu kıvrım Yarlung Tsangpo’nun Büyük Dönemeçi olarak bilinir.

Hepsinden derin bir kanyon

Kanyon 500 kilometreden fazla uzanır. Bazı noktalarda duvarları nehirden neredeyse altı kilometre yukarı yükselir. Ortalama derinlik daha düşük olsa da ölçeğini kavramak yine de güç.

Kanyon tabanının yüksekliği yaklaşık 2.900 metreden 600 metreye kadar değişir; bazı kesimlerde nehir süratli çağlayanlarla düşer. 1990’larda ilk izinleri alan kano ve kayakçılar sarsılmış halde döndü. Tüm üyelerin sağ salim geri döndüğü ilk ekspedisyon 2002’de gerçekleşti.

Neden nehir dağları yendi

Bilim insanları Brahmaputra’nın başarısını birkaç etkenle açıklar.

• İlk olarak, nehir kaynağına yakın bölümlerde bile olağanüstü bir su hacmi taşır.
• İkincisi, milyonlarca yıl boyunca zımpara gibi ana kayayı aşındıran kum ve kaya tozunu sürükledi.
• Üçüncüsü, iklim rolünü oynadı: su çatlaklara sızdı, dondu ve kayayı parçaladı.

Hepsinden önemlisi, süreç aceleye gelmedi. Himalayalar yükseldikçe nehir kesmeye devam etti; yeni kaya kütlelerinin yolunu kapatmasına izin vermedi.

Gözetim altında tutulan diyar

Yerel halk burayı uzun zamandır kutsal sayar—özellikle de Gökkuşağı (21 m) ve Saklı Şelale’yi (30 m). Bunları ellerinden geldiğince gizlediler; haksız da değillerdi, çünkü böylesine ulaşılmaz bir coğrafya çoğu zaman yoğun ilgi çeker. Bugün Çin, kanyon çevresini büyük bir hidroelektrik proje için değerlendiriyor. Haberlere göre hazırlık çalışmaları çoktan başlamış durumda. Hikâyenin nasıl ilerleyeceği ise şimdilik açık bir soru.

Kanyon mu, boğaz mı: fark ne

Jeologlar bu ayrımı yıllardır tartışıyor.

Bir tanıma göre kanyon, vadinin neredeyse bütünüyle nehir tarafından doldurulduğu oluşum; boğaz ise daha geniştir, nehre, yola, hatta bir yerleşime yer açabilir. Başka bir tanım duvarlara odaklanır: kanyon yamaçlarının neredeyse dikey olması beklenir. Bu ölçüte göre taç Grand Canyon’da kalır. Saf derinlikte ise Yarlung Tsangpo onu çok geride bırakır.

Her şeyin başladığı nehir

Tibet’in yükseklerinde Yarlung Tsangpo küçük bir buz dili olarak başlar. Brahmaputra’ya dönüştüğünde ise yeryüzündeki tüm vadilerden daha derin bir geçit oymuş olur. Yerel topluluklar için nehir, en zorlu engellerin bile ısrara boyun eğdiğini—ve bir çatlak belirdiğinde yaşamın er ya da geç yolunu bulduğunu—uzun zamandır hatırlatır.